Κατά την ευρεία του έννοια, ο όρος «άμυνα» είναι γνωστός σε όλους. Επικαλείται την αλληλεπίδραση δύο μερών, αυτού που επιτίθεται ή απειλεί με επίθεση, και του άλλου που προσπαθεί να προστατευθεί. Στην ιατρική γίνεται λόγος για την «άμυνα του οργανισμού» που στόχο έχει να μας προστατεύσει από μια επικείμενη αρρώστια. Στην ψυχανάλυση, ο όρος άμυνα ή αμυντικός μηχανισμός αναφέρεται στην προσπάθεια του μυαλού να μας «προστατεύσει» από μια απειλή που επιφέρει η σύγκρουση μεταξύ της αρχής της ευχαρίστησης και της αρχής της πραγματικότητας, με άλλα λόγια μεταξύ αυτού που θέλουμε να κάνουμε και αυτού που πρέπει να κάνουμε. Ωστόσο, ο όρος είναι αρκετά παρεξηγημένος στην καθημερινή του χρήση. Συνήθως υπονοούμε κάτι αρνητικό όταν λέμε ότι κάποιος είναι «αμυντικός». Όπως θα δούμε στη συνέχεια, οι αμυντικοί μηχανισμοί ξεκινάνε ως υγιείς λειτουργίες του ψυχισμού με στόχο την προσαρμογή μας στη ζωή σε όλο το φάσμα της φυσιολογικής ανάπτυξης. Τα προβλήματα συνήθως προκύπτουν όταν γίνεται υπερβολική χρήση των αμυνών ή όταν αυτές δεν υπάρχουν καθόλου.
Ο Freud ήταν ο πρώτος που εντόπισε και περιέγραψε το ψυχολογικό αυτό φαινόμενο. Οι αρχικές του παρατηρήσεις βασίζονται στις μελέτες των υστερικών του ασθενών οι οποίοι στην προσπάθεια τους να μην ξανά βιώσουν πόνο από το παρελθόν στηρίζονταν στην υπερβολική χρήση της απώθησης (repression) και της μετατροπής (conversion) με κόστος τη λειτουργικότητα τους. Κατά τη θεωρία των ενορμήσεων, οι άμυνες ενεργοποιούνται για να μας προστατεύσουν από τη συνειδητοποίηση απαράδεκτων ιδεών, επιθετικών ή ερωτικών επιθυμιών. Στο δομικό μοντέλο της προσωπικότητας, κινητοποιούνται από το Εγώ το οποίο καλείται να διαπραγματευτεί ανάμεσα στις ενορμήσεις του Εκείνο και τις απαγορεύσεις του Υπερεγώ. Η εσωτερική σύγκρουση ανάμεσα στο θέλω και το πρέπει επιφέρει άγχος και απέναντι σε αυτό το άγχος επιστρατεύονται οι άμυνες. Παρόλο που το Εγώ αποτελεί το συνειδητό κομμάτι του μυαλού, στο πιο βαθύ του κομμάτι είναι ασυνείδητο. Και είναι σημαντικό να θυμόμαστε ότι οι άμυνες είναι ασυνείδητες διαδικασίες (Galatariotou, 2005).
Οι μηχανισμοί άμυνας αλλάζουν επίσης τη σχέση μεταξύ εαυτού και αντικειμένου (Valliant and Valliant 1998). Μπορεί να χρησιμοποιηθούν για τη διαχείριση μιας ανεπίλυτης σύγκρουσης με τα εσωτερικά αντικείμενα του παρελθόντος ή με σημαντικά άτομα από το παρών. Συγκεκριμένες άμυνες συνδέονται με χαρακτηριστικούς τύπους προσωπικότητας ή διαταραχές. Για παράδειγμα, οι παρανοϊκοί ασθενείς χρησιμοποιούν την προβολή ως κύριο μηχανισμό άμυνας γιατί τους επιτρέπει να αρνούνται τα ανεπιθύμητα τους συναισθήματα και να τα αποδίδουν στους άλλους (Gabbard, 2010). Κλινικά, η αξιολόγηση των αμυνών που χρησιμοποιεί ένας ασθενής αποτελεί σημαντικό κομμάτι στη διάγνωση και τον θεραπευτικό σχεδιασμό.
Στην πιο λειτουργική τους έκφανση, οι άμυνες μας βοηθούν να λειτουργήσουμε κοινωνικά, να διαχειριστούμε το άγχος και τις απώλειες, και να διατηρήσουμε μια αίσθηση αυτοπεποίθησης απέναντι στη ναρκισσιστική μας ευαλωτότητα. Στην πρώιμη ζωή, το βρέφος χρειάζεται τις άμυνες για να καταφέρει να προσαρμοστεί στην πραγματικότητα και να διαχειριστεί το άγχος που το κατακλύζει. Αυτές οι πρώιμες άμυνες όταν παρατηρούνται στην ενήλικη ζωή περιγράφονται ως αρχαϊκές , «ανώριμες». Αντιπροσωπεύουν την προ-λεκτική περίοδο όπου η αρχή της πραγματικότητας δεν έχει εγκαθιδρυθεί ακόμα και τα όρια μεταξύ εσωτερικής και εξωτερικής πραγματικότητας παραμένουν θολά. Στον αντίποδα, οι «ώριμες» άμυνες είναι πιο εκλεπτυσμένες και προϋποθέτουν το σημείο ανάπτυξης όπου υπάρχει σαφής διαχωρισμός ανάμεσα στο Εγώ και το Εκείνο, στο συνειδητό και το ασυνείδητο, στην εσωτερική και την εξωτερική πραγματικότητα. Για παράδειγμα, ο μηχανισμός άμυνας της άρνησης (denial) θεωρείται πιο αρχαϊκός σε σχέση με τον πιο εκλεπτυσμένο μηχανισμό της απώθησης (repression) που λαμβάνει υπόψη ότι για να απωθηθεί κάτι θα πρέπει πρώτα να έχει αναγνωριστεί με κάποιο τρόπο. «Δεν έχει γίνει» είναι ένας μαγικός τρόπος αντιμετώπισης των πραγμάτων σε σχέση με «αυτό έχει γίνει, το αναγνωρίζω, αλλά θα το ξεχάσω επειδή είναι πολύ επώδυνο» (McWilliams 1994).
Ένα άλλο παράδειγμα αρχαϊκού μηχανισμού άμυνας είναι η διχοτόμηση ή σχάση (splitting) όπου ο κόσμος χωρίζεται σε «άσπρο» και «μαύρο» χωρίς ενδιάμεσες αποχρώσεις ή την παραδοχή ότι κάποια πράγματα, άνθρωποι και καταστάσεις έχουν και θετικά και αρνητικά στοιχεία. Πρωτοεμφανίζεται στη βρεφική ηλικία όπου γνωστικά και συναισθηματικά το βρέφος είναι ανίκανο να αναγνωρίσει ότι η «καλή» μητέρα που το φροντίζει είναι ο ίδιος άνθρωπος με την «κακή» που μερικές φορές το απογοητεύει. Οι λεγόμενες «κακές» ιδιότητες του εαυτού που μπορεί να προκύψουν από τη διχοτόμηση δίνουν έδαφος σε μια άλλη πρώιμη άμυνα, την προβλητική ταύτιση (projective identification), μέσω της οποίας ο ψυχισμός απελευθερώνεται από τα άγχη του, εξωθώντας τα έξω από τον ίδιο και εναποθέτοντας τα μέσα σε κάποιον άλλο, που γίνεται ο υποδοχέας αυτής της διαδικασίας (Hinshelwood, 1994). Οι προαναφερθείσες άμυνες διαφέρουν κατά πολύ από τις πιο ώριμες άμυνες όπως είναι η εκλογίκευση (rationalization) ή η διανοητικοποίηση (intellectualization) και οι οποίες προϋποθέτουν κάποιες δεξιότητες τόσο λεκτικές όσο και γνωστικές για να μπορέσει κάποιος να αποφύγει ή να δικαιολογήσει ένα συναίσθημα. Υπάρχει μεγάλη διαφορά ανάμεσα στο δεν αντέχω να ζηλεύω οπότε προβάλλω στον άλλο το συναίσθημα της ζήλειας, ασκώντας του πίεση να συμπεριφερθεί σαν να ζήλευε εκείνος (προβλητική ταύτιση), και στο να προσπαθώ να αποφύγω να παραδεχτώ ότι ζηλεύω, επιστρατεύοντας λογικά επιχειρήματα (εκλογίκευση).
Οι αρχαϊκοί μηχανισμοί άμυνας ξεκινάνε ως φυσικοί τρόποι λειτουργίας του βρέφους και αργότερα του παιδιού. Σύμφωνα με τη Melanie Klein, συνεχίζουν να ζούνε μέσα μας και κάτω από ιδιάζουσες συνθήκες όλοι ανεξαρτήτως παθολογίας έχουμε μια τάση να παλινδρομούμε σε αυτούς. Σε δεδομένες στιγμές, όλοι αρνούμαστε την πραγματικότητα, όπως για παράδειγμα όταν ακούσουμε ότι κάποιο δικό μας πρόσωπο έχει πεθάνει. Όλοι κάποιες στιγμές διαχωρίζουμε την πραγματικότητα σε άσπρο – μαύρο («καλή κυβέρνηση», «κακή αντιπολίτευση»), όλοι προβάλουμε σε κάποιο βαθμό αυτά που δεν μας αρέσουν στον εαυτό μας τους άλλους. Τα προβλήματα προκύπτουν όταν κανείς χρησιμοποιεί μόνο τέτοιους «ανώριμους» μηχανισμούς άμυνας αποκλείοντας τους πιο εκλεπτυσμένους. Η απουσία των πιο ώριμων μηχανισμών άμυνας -όπως για παράδειγμα η ταύτιση (identification), η απώθηση (repression), το χιούμορ, η μετουσίωση (sublimation) κ.α.-είναι αυτή που προσδιορίζει την οριακή ή ψυχωτική δομή προσωπικότητας και όχι κατά ανάγκη η παρουσία των αρχαϊκών αμυνών.
Αλλά ακόμα και οι πιο ώριμες άμυνες μας βάζουν σε μπελάδες όταν κάνουμε κατάχρηση. Πίσω από την εμφάνιση σωματικών συμπτωμάτων (πχ κρίσεις πανικού) βρίσκεται συνήθως η άμυνα της απώθησης που μας εμποδίζει να επεξεργαστούμε τα συναισθήματα και τις ιδέες μας για κάτι επώδυνο που έχουμε βιώσει. Οι γονείς που χτυπούν τα παιδιά τους «για το δικό τους καλό» έχουν εκλογικεύσει μια επιθετική συμπεριφορά που τους δικαιολογεί τη διαιώνιση της. Οι άνθρωποι οι οποίοι αρρωσταίνουν συχνά μπορεί να αντιδρούν στο στρες που συνοδεύει μια θετική αλλαγή στη ζωή τους. Παλινδρομούν σε μια ανήμπορη κατάσταση ελπίζοντας ασυνείδητα ότι κάποιος άλλος θα τους φροντίσει. Κάποιοι άλλοι μιλάνε για τα πιο επώδυνα ζητήματα σαν να εκφωνούσαν το δελτίο καιρού. Η υπερβολική διανοητικοποίηση τους στερεί την έκφραση των συναισθημάτων -θετικών και αρνητικών- με κόστος τις στενές και ανταποδοτικές σχέσεις. Η λίστα των παραδειγμάτων είναι ανεξάντλητη. Όπως θα έχει διαπιστώσει ο αναγνώστης η πολυπλοκότητα της λειτουργίας των μηχανισμών άμυνας έγκειται στο γεγονός ότι είναι ταυτόχρονα απαραίτητοι και επικίνδυνοι για την ψυχική μας υγεία, μιας και αυτό που κάποτε μας προστάτευε μπορεί στο παρόν να μας εγκλωβίζει.
Βιβλιογραφία
Gabbard, Glenn (2010) Long-term psychodynamic psychotherapy: a basic text. Washington DC: American Psychiatric Publishing
Galatariotou, Catia (2005) The defenses στο Introducing psychoanalysis. London: Routledge
Hinshelwood, R.D. (1994) Clinical Klein. London: Free Association Books
McWilliams, Nancy (1994) Psychoanalytic diagnosis: Understanding personality structure in the clinical process. New York, London: The Guilford Press
Valliant GE, Valliant LM (1998) The role of ego mechanisms of defense in the diagnosis of personality disorders στο Making diagnosis meaningful. Washington DC: American Psychological Association
Οι μηχανισμοί άμυνας αλλάζουν επίσης τη σχέση μεταξύ εαυτού και αντικειμένου (Valliant and Valliant 1998). Μπορεί να χρησιμοποιηθούν για τη διαχείριση μιας ανεπίλυτης σύγκρουσης με τα εσωτερικά αντικείμενα του παρελθόντος ή με σημαντικά άτομα από το παρών. Συγκεκριμένες άμυνες συνδέονται με χαρακτηριστικούς τύπους προσωπικότητας ή διαταραχές. Για παράδειγμα, οι παρανοϊκοί ασθενείς χρησιμοποιούν την προβολή ως κύριο μηχανισμό άμυνας γιατί τους επιτρέπει να αρνούνται τα ανεπιθύμητα τους συναισθήματα και να τα αποδίδουν στους άλλους (Gabbard, 2010). Κλινικά, η αξιολόγηση των αμυνών που χρησιμοποιεί ένας ασθενής αποτελεί σημαντικό κομμάτι στη διάγνωση και τον θεραπευτικό σχεδιασμό.
Στην πιο λειτουργική τους έκφανση, οι άμυνες μας βοηθούν να λειτουργήσουμε κοινωνικά, να διαχειριστούμε το άγχος και τις απώλειες, και να διατηρήσουμε μια αίσθηση αυτοπεποίθησης απέναντι στη ναρκισσιστική μας ευαλωτότητα. Στην πρώιμη ζωή, το βρέφος χρειάζεται τις άμυνες για να καταφέρει να προσαρμοστεί στην πραγματικότητα και να διαχειριστεί το άγχος που το κατακλύζει. Αυτές οι πρώιμες άμυνες όταν παρατηρούνται στην ενήλικη ζωή περιγράφονται ως αρχαϊκές , «ανώριμες». Αντιπροσωπεύουν την προ-λεκτική περίοδο όπου η αρχή της πραγματικότητας δεν έχει εγκαθιδρυθεί ακόμα και τα όρια μεταξύ εσωτερικής και εξωτερικής πραγματικότητας παραμένουν θολά. Στον αντίποδα, οι «ώριμες» άμυνες είναι πιο εκλεπτυσμένες και προϋποθέτουν το σημείο ανάπτυξης όπου υπάρχει σαφής διαχωρισμός ανάμεσα στο Εγώ και το Εκείνο, στο συνειδητό και το ασυνείδητο, στην εσωτερική και την εξωτερική πραγματικότητα. Για παράδειγμα, ο μηχανισμός άμυνας της άρνησης (denial) θεωρείται πιο αρχαϊκός σε σχέση με τον πιο εκλεπτυσμένο μηχανισμό της απώθησης (repression) που λαμβάνει υπόψη ότι για να απωθηθεί κάτι θα πρέπει πρώτα να έχει αναγνωριστεί με κάποιο τρόπο. «Δεν έχει γίνει» είναι ένας μαγικός τρόπος αντιμετώπισης των πραγμάτων σε σχέση με «αυτό έχει γίνει, το αναγνωρίζω, αλλά θα το ξεχάσω επειδή είναι πολύ επώδυνο» (McWilliams 1994).
Ένα άλλο παράδειγμα αρχαϊκού μηχανισμού άμυνας είναι η διχοτόμηση ή σχάση (splitting) όπου ο κόσμος χωρίζεται σε «άσπρο» και «μαύρο» χωρίς ενδιάμεσες αποχρώσεις ή την παραδοχή ότι κάποια πράγματα, άνθρωποι και καταστάσεις έχουν και θετικά και αρνητικά στοιχεία. Πρωτοεμφανίζεται στη βρεφική ηλικία όπου γνωστικά και συναισθηματικά το βρέφος είναι ανίκανο να αναγνωρίσει ότι η «καλή» μητέρα που το φροντίζει είναι ο ίδιος άνθρωπος με την «κακή» που μερικές φορές το απογοητεύει. Οι λεγόμενες «κακές» ιδιότητες του εαυτού που μπορεί να προκύψουν από τη διχοτόμηση δίνουν έδαφος σε μια άλλη πρώιμη άμυνα, την προβλητική ταύτιση (projective identification), μέσω της οποίας ο ψυχισμός απελευθερώνεται από τα άγχη του, εξωθώντας τα έξω από τον ίδιο και εναποθέτοντας τα μέσα σε κάποιον άλλο, που γίνεται ο υποδοχέας αυτής της διαδικασίας (Hinshelwood, 1994). Οι προαναφερθείσες άμυνες διαφέρουν κατά πολύ από τις πιο ώριμες άμυνες όπως είναι η εκλογίκευση (rationalization) ή η διανοητικοποίηση (intellectualization) και οι οποίες προϋποθέτουν κάποιες δεξιότητες τόσο λεκτικές όσο και γνωστικές για να μπορέσει κάποιος να αποφύγει ή να δικαιολογήσει ένα συναίσθημα. Υπάρχει μεγάλη διαφορά ανάμεσα στο δεν αντέχω να ζηλεύω οπότε προβάλλω στον άλλο το συναίσθημα της ζήλειας, ασκώντας του πίεση να συμπεριφερθεί σαν να ζήλευε εκείνος (προβλητική ταύτιση), και στο να προσπαθώ να αποφύγω να παραδεχτώ ότι ζηλεύω, επιστρατεύοντας λογικά επιχειρήματα (εκλογίκευση).
Οι αρχαϊκοί μηχανισμοί άμυνας ξεκινάνε ως φυσικοί τρόποι λειτουργίας του βρέφους και αργότερα του παιδιού. Σύμφωνα με τη Melanie Klein, συνεχίζουν να ζούνε μέσα μας και κάτω από ιδιάζουσες συνθήκες όλοι ανεξαρτήτως παθολογίας έχουμε μια τάση να παλινδρομούμε σε αυτούς. Σε δεδομένες στιγμές, όλοι αρνούμαστε την πραγματικότητα, όπως για παράδειγμα όταν ακούσουμε ότι κάποιο δικό μας πρόσωπο έχει πεθάνει. Όλοι κάποιες στιγμές διαχωρίζουμε την πραγματικότητα σε άσπρο – μαύρο («καλή κυβέρνηση», «κακή αντιπολίτευση»), όλοι προβάλουμε σε κάποιο βαθμό αυτά που δεν μας αρέσουν στον εαυτό μας τους άλλους. Τα προβλήματα προκύπτουν όταν κανείς χρησιμοποιεί μόνο τέτοιους «ανώριμους» μηχανισμούς άμυνας αποκλείοντας τους πιο εκλεπτυσμένους. Η απουσία των πιο ώριμων μηχανισμών άμυνας -όπως για παράδειγμα η ταύτιση (identification), η απώθηση (repression), το χιούμορ, η μετουσίωση (sublimation) κ.α.-είναι αυτή που προσδιορίζει την οριακή ή ψυχωτική δομή προσωπικότητας και όχι κατά ανάγκη η παρουσία των αρχαϊκών αμυνών.
Αλλά ακόμα και οι πιο ώριμες άμυνες μας βάζουν σε μπελάδες όταν κάνουμε κατάχρηση. Πίσω από την εμφάνιση σωματικών συμπτωμάτων (πχ κρίσεις πανικού) βρίσκεται συνήθως η άμυνα της απώθησης που μας εμποδίζει να επεξεργαστούμε τα συναισθήματα και τις ιδέες μας για κάτι επώδυνο που έχουμε βιώσει. Οι γονείς που χτυπούν τα παιδιά τους «για το δικό τους καλό» έχουν εκλογικεύσει μια επιθετική συμπεριφορά που τους δικαιολογεί τη διαιώνιση της. Οι άνθρωποι οι οποίοι αρρωσταίνουν συχνά μπορεί να αντιδρούν στο στρες που συνοδεύει μια θετική αλλαγή στη ζωή τους. Παλινδρομούν σε μια ανήμπορη κατάσταση ελπίζοντας ασυνείδητα ότι κάποιος άλλος θα τους φροντίσει. Κάποιοι άλλοι μιλάνε για τα πιο επώδυνα ζητήματα σαν να εκφωνούσαν το δελτίο καιρού. Η υπερβολική διανοητικοποίηση τους στερεί την έκφραση των συναισθημάτων -θετικών και αρνητικών- με κόστος τις στενές και ανταποδοτικές σχέσεις. Η λίστα των παραδειγμάτων είναι ανεξάντλητη. Όπως θα έχει διαπιστώσει ο αναγνώστης η πολυπλοκότητα της λειτουργίας των μηχανισμών άμυνας έγκειται στο γεγονός ότι είναι ταυτόχρονα απαραίτητοι και επικίνδυνοι για την ψυχική μας υγεία, μιας και αυτό που κάποτε μας προστάτευε μπορεί στο παρόν να μας εγκλωβίζει.
Βιβλιογραφία
Gabbard, Glenn (2010) Long-term psychodynamic psychotherapy: a basic text. Washington DC: American Psychiatric Publishing
Galatariotou, Catia (2005) The defenses στο Introducing psychoanalysis. London: Routledge
Hinshelwood, R.D. (1994) Clinical Klein. London: Free Association Books
McWilliams, Nancy (1994) Psychoanalytic diagnosis: Understanding personality structure in the clinical process. New York, London: The Guilford Press
Valliant GE, Valliant LM (1998) The role of ego mechanisms of defense in the diagnosis of personality disorders στο Making diagnosis meaningful. Washington DC: American Psychological Association